پرینت قبلی بعدی

درباره زمین شناسی و امکانات نقتی منطقه خلیج فارس و حوزه رسوبی آن مقالات بسیاری توسط متخصصان در مجلات فنی و کنگره های بین المللی ارائه شده است لذا لزومی نمی بیند که درباره جزئیات چینه شناسی و تکتونیکی این منطقه وسیع که دارای بزرگترین ذخیره هیدروکربوری دنیاست بحث نمایم. حرکات نمکی سازن هرمز که از فاز کوهزائی کیمرین پیشین شروع میشود در تشکیل ساختمانهای بزرگ د رحوزه رسوبی خلیج فارس رل مهمی را در تشکیل ذخایر بزرگ نفتی و گازی بازی میکند. بطوریکه مشاهده میشود قبل از حرکات کوهزائی آلپن پسین این ساختمانها در نوااحی خلیج فارس بوجود آمده و در اثر فشار زیاد رسوبات روی طبقات سنگ مادر قسمت عمیق تر حوزه رسوبی باعث تشکیل نفت و گاز گردید و بطرف گنبدها و طاقدیسهای زیر زمینی تشکیل شده بوسیله حرکات نمکی (Pillowstructure) مهاجرت اولیه نموده و خلل و فرج اولیه سنگ را اشغال کرده و باعث حفظ این خلل و فرج گردیده است و تشکیل بزرگترین ذخیره ها نفتی و گازی دنیا شده است.

بدلیل رسوبات مداوم و فرورفتگی تدریجی حوزه رسوبی خلیج فارس و رسوبات ضخیم بیش از نه هزار متر از دوران اول تا آخر دوران سوم در قسمت عمیق حوزه یعنی در لرستان و خوزستان و بندرعباس بر روی هم انباشته شده است.

نقشه هم ضخامت دوره های مختلف زمین شناسی از پرمین تا میوسن در این منطقه بزرگ حوزه خلیج فارس مؤید حرکات نمکی و تشکیل ساختمانهای بزرگ زیر زمینی برای ذخیره سازی هیدروکربن است و در قسمت پلاتفورم عربستان کمترین ضخامت رسوبات را نشان میدهد.

حرکات نمکی سازند هرمز که از کیمرین شروع شد باعث بالا آمدگی بعضی نواحی بخصوص در ناحیه قطر ـ کنگان کمترین ضخامت کرتاسه را نقشه هم ضخامت دوره کرتاسه را نشان می دهد که دلیل بالا آمدگی ناحیه و باحتمال زیاد در اثر حرکات نمکی و حرکات قاره ای بوده است.

مهاجرت اولیه گاز از قسمت عمیق حوزه بطرف ساختمانهای بوجود آمده در پرمین سنگ آهکی ودولومیتی سازند دالان را از گاز اشباع نموده و بزرگترین ذخایر گازی روی زمین را بوجود آورده است ( مثل میدان های گازی – قطر پارس و کنگان و نار) مهاجرت اولیه نفت از قسمت عمیق حوزه رسوبی در شمال پلاتفرم عربستان بطرف طاقدیسهای کم شیب و بزرگ که در اثر حرکات قاره ای و بخصوص حرکات نمکی بوجود آمده اند حرکت نموده و خلل و فرج سنگ های ماسه ای کرتاسه در زبیر و بورگان و سنگ آهکی و دولومیتی ژوراسیک بالا را در عربستان اشباع نموده و بزرگترین ذخایر نفتی زمین را بوجود آورده است.

پس از حرکات کوهزائی و بوجود آمدن طاقدیسهای زیادی در رشته جبال زاگرس بعضی از آنها مانند طاقدیس کبیر کوه با بیش از ۲۵۰۰ کیلومتر مربع وسعت بعلت مهاجرت اولیه هیدروکربن، بیشتر گازهای موجود در قسمت عمیق حوزه رسوبی را به طرف طاقدیس های بالشی ناحیه مهاجرت کرده و خلل و فرج سنگ مخزن آهکی و دولومیتی پرمین را در طاقدیسهای اولیه ناحیه کنگان – قطر را پر نموده است. پس از حرکات کوهزائی آلپن و بوجود آمدن طاقدیسهای بزرگی مثل کبیر کوه هیدروکربنی باقی نمانده که در اثر مهاجرت ثانوی طاقدیسهای مزبور را تغذیه نماید. گرچه این نقشه ها بسیار عمومی و با مقیاس خیلی کوچک رسم شده است ولی از نظر منطقه خلیج فارس حاوی اطلاعات بسیار مفیدی می باشند و با در نظر گرفتن نقشه های مزبور که فتوکپی آن پیوست است درباره حرکات نمکی بهمراه حرکات قاره ای و تأثیر آن در تشکیل طاقدیسهای بالشی قبل از کوهزائی و بوجود آوردن بزرگترین میدانهای نفتی و گازی دنیا در این منطقه بحث خواهد شد.

دیباچه ـ لیس (۱۹۵۰) جزو اولین کسانی بود که زمین شناسی و تکتونیک، تولید زیاد و ذخیره عظیم بزرگ سنکلینال خلیج فارس را برشته تحریر در آورد. زمین شناسان دیگری بعد از لیس مقالات و اطلاعات با ارزشی ارائه نمودند بخصوص دانینگتن (۱۹۶۷) ، ن. ای. فالکن (۱۹۶۷) جی. اشتوکلین موریس کامن کی و ز. ر بیدون (۱۹۷۴) اطلاعات و مقالات جالبی درباره زمین شناسی و مخازن این منطقه وسیع انتشار داده اند و در حل مسائل زمین شناسی و اکتشافات هیدروکربن این منطقه رل بزرگی داشته اند. پس از آن تاریخ تا به حال اطلاعات ذیقیمتی در اثر اکتشافات حفاری و زمین شناسی که در کشورهای اطراف خلیج فارس انجام گرفته بدست آمده است. که میتوان نقشه منحنی های هم ضخامت دوره های مختلف را با توجه به اطلاعات بدست آمده تجدید نظر و ترسیم نمود.

گرچه این نقشه های هم ضخامت بسیار عمومی و با مقیاس خیلی کوچک رسم شده است ولی از نظر منطقه ای حاوی اطلاعات بسیار ذیقیمتی می باشد. با توجه به نقشه های مزبور که فتوکپی آنها پیوست است درباره نواحی مختلف این حوزه وسیع رسوبی و امکانات نفتی و گازی آن و اهمیت حرکات نمکی منطقه و مهاجرت اولیه هیدروکربورها بطور اختصار بحث شده است. نقشه های هم ضخامت تماماً از مقاله موریس کامن رکی در مجله AAPG دسامبر ۱۹۷۰ برداشته شده است.

جغرافیای دیرینه منطقه خلیج فارس در دوره های مختلف زمین شناسی
دوره پرمین ـ بطوریکه از نقشه هم ضخامت دوره پرمین دیده میشود ضخامت طبقات دولومیتی و آهکی پرمین بنام سازند دالان (خوف در عربستان) بین ۱۰۰۰ تا ۲۰۰۰ پا متغیر اس تو بیشترین ضخامت در تنگه هرمز و ناحیه قشم می باشد. و حدود قطر و بحرین بین ۱۰۰۰ تا ۱۵۰۰ پا است. و تغییرات ضخامت پرمین بعلت رسوبات کم عمق پلاتفوری خیلی کم است و سازند دالان در دوره پرمین در دریای کم عمق بصورت سنگ آهکی و دولومیتی رسوب نموده است.

دوره تریاس ـ در نواحی قشم و شمال بندرعباس پائین رفتگی ادامه داشته و حداکثر ضخامت رسوبات تریاس در شمال بندرعباس دیده میشود و در ناحیه قطر بطرف شمال و ناحیه شیراز ضخامت کمتری از تریاس وجود دارد حرکات قاره ای و حرکات نمکی از تریاس شروع شده است.

دوره ژوراسیک ـ در دوره ژوراسیک حرکات قاره ائی و حرکات نمکی باعث بالا آمدن منطقه فارس را بوجود آورده است و در دوره ژوراسیک ضخامت کمتری در ناحیه خلیج فارس رسوب نموده است ولی در مناطق کویت، بی طرف و شمال عربستان در اثر پائین رفتگی بیشترین ضخامت حدود ۴۰۰۰ پا رسوبات ژوراسیک دیده میشود.

دوره کرتاسه ـ در این دوره در اثر حرکات قاره ای و حرکات نمکی ناحیه دالان، بوشهر ، کنگان بحرین، قطر و قوار بالا آمده و کمترین ضخامت دوره کرتاسه در این نواحی دیده میشود و بر عکس در نواحی سروستان، شیراز، دزفول و لرستان در شمال و ناحیه هرمز و عمان در قسمت جنوب شرقی خلیج فارس پائین رفتگی پیدا نموده و ضخامت حداکثر کرتاسه بیش از ۸۰۰۰ پا رسوب نموده است اولین بالا زدگی کوههای گنبد نمکی در کرتاسه ظاهر شده و از دانه های سازند هرمز در سنگهای کرتاسه دیده شده است.

دوران سوم ـ در دوران سنوزوئیک برعکس دروه کرتاسه نواحی درالان، بوشهر، کنگان پائین رفته و رسوبات دوران سوم بیش از ۱۲۰۰۰پا ضخامت در این نواحی رسوب کرده است. در قسمت جنوبی خلیج فارس (عربستان، قطر و بحرین) و در شمال خلیج فارس نواحی شیراز و سروستان، دزفول و لرستان ضخامت کمتری در دوران سوم رسوب نموده است .

بطور کلی در تمام دوره ها از پرمین تا اوایل میوسن دریای کم عمق در تمام منطقه خلیج فارس وجود داشته و در اواسط میوسن دریا پسروی نموده و کم کم رسوبات تبخیری نمک و گچ سازند گچساران و سپس رسوبات دریائی کم عمق و قاره ای آغاجاری رسوب نموده اند.

سنگ مادر مخازن پرمین ـ سنگ مادر میدان های گازی پرمین که از جمله بزرگترین میدان های گازی روی زمین هستند احتمالاً از شیل های سیلورین و سنگ های آهکی و دولومیتی پرمین بوده و از قسمت عمیق حوزه رسوبی در اثر فشار و حرارت زیاد مواد آلی موجود در رسوبات تبدیل به گاز شده و بطرف طاقدیسهای بالشی که در قسمت بالا آمده پلاتفرم فارس یعنی میدان های قطر ـ پارس ـ کنگان ـ نار و بحرین مهاجرت جانبی و اولیه نموده است.

سنگ مادر مخازن ژوراسیک ـ سنگ مادر مخزن آهکی ژوراسیک را بایستی در قسمت عمیق حوزه رسوبی در طرف شمال خلیج فارس و در قسمتهای شیلی که از ناحیه مسجد سلیمان شروع و بطرف شمال غربی ادامه دارد جستجو نمود مثل شیل سازند سارگلو در مسجد سلیمان و امام حسن سنگ مادر مخازن کرتاسه ـ سنگ ماسه سازند بورگان و زبیر به ترتیب بطرف شرق شمال شرقی به شیل کژدمی و گدوان تبدیل میگردند که از بهترین سنگ مادرها می باشند و پس از تشکیل طاقدیسهای بالشی در اثر حرکات نمکی و مهاجرت اولیه نفت و گاز انجام گرفته و قبل از عمل دیاژنز خلل و فرج داخل سنگ ماسه سیمان نشده از نفت و گاز پر و اشباع گردیده است بطوریکه وقتی نفت از داخل سنگ ماسه بورگان خارج میشود ماسه شروع به ریزش می نماید.

سنگ ما درمخازن اولیگو میوسن ـ سنگ مادر سنگ مخزن آسماری سازنده های مارنی و شیلی پابده و گورپی می باشند که در زیر سنگ آهک آسماری قرار دارند و پس از کوهزائی آلپن و بوجود آمدن طاقدیس های بزرگ دامنه جبال زاگرس نفت و گاز تشکیل شده در سنگ مادر پابده و گوربی بطرف سنگ مخزن آهک آسماری مهاجرت ثانوی نموده و میدان های بزرگ نفتی ایران را به وجود آورده است.

سنگ پوشش ـ وجود سنگ پوشش ایندریتی در روی سنگ مخزن های پرمین ژوراسیک و آسماری بهترین سنگ پوشش را بر روی این مخازن بوجود آورده است ولی سنگ پوشش سنگ ماسه بورگان شیل های روی آن میباشد که باز هم توانسته نفت و گاز جمع شده در آن را حفظ نماید و یکی از بزرگترین مخازن نفتی روی زمین را بوجود آورد.

اهمیت حرکات نمکی و مهاجرت اولیه در تجمع نفت و گاز ایجاد میدان های عظیم نفت و گاز بزرگ ناودیس خلیج فارس ـ بدلایل زیر بزرگترین ذخیره نفتی و گازی دنیا در حوزه رسوبی خلیج فارس متمرکز شده است.

۱) رسوبات مداوم دریائی بیش از ۲۵۰۰ پا در این حوزه رسوبی باعث تشکیل و مهاجرت هیدروکربورها از دوره پرمین تا میوسن گردیده است.

۲) تناوب سنگهای مناسب سنگ مادر و سنگ مخزن عالی و همچنین سنگ پوشش مناسب در دوره های مختلف زمین شناسی کمک زیادی به تشکیل نفت و گاز نموده است. حرکات نمکی که از دوره تریاس شروع شده، باعث تشکیل ساختمانهای بالشی بزرگ گردیده است. در حین تشکیل طاقدیسهای بالشی تبدیل مواد آلی رسوبات سنگ مادر به هیدروکربن انجام گردیده و مهاجرت اولیه و جانبی هیدروکربورهای بوجود آمده به طاقدیسهای بالشی تشکیل شده در پلاتفرم فارس و عربستان شروع گردیده و باعث پرشدن تخلخل سنگ مخزن این طاقدیسها شده است.

۳) قبل از حرکات کوهزائی آلپن پسین و نفت و گاز تشکیل شده در قسمت عمیق حوزه رسوبی (بخش مارنی و شیلی) بعلت فشار زیاد رسوبات روی آنها به طرف طاقدیسهای بالشی در قسمت های بالاتر و پلاتفرم که در اثر حرکات نمکی بوجود آمده اند مهاجرت اولیه نموده و خلل و فرج سنگ مخزن را پر کرده و باعث حفظ تخلخل اولیه سنگ مخزن گردیده است. در ناحیه ای که ضخامت رسوبات کرتاسه کم بوده و بین ۲۰۰۰ تا ۴۰۰۰ پا متغیر است و طاقدیسهای بالشی بزرگی در زیر این قسمت بوجود آمده است، در اثر مهاجرت اولیه گاز متشکله در پرمین و طبقات زیر آن به طرف سنگ های آهکی و دولومیتی پرمین در نواحی کم ضخامت کرتاسه باعث پرشدن مخزن سازند دالان در پرمین گردیده، بزرگترین میدان های گازی را بوجود آورده است. چنانچه به نقشه هم ضخامت دوران سنوزوئیک دقت نمائیم دیده میشود که ضخامت رسوبات سنوزئیک به طرف سیر ثابت عربستان و کرتاسه در شمال خلیج فارس باعث مهاجرت اولیه نفت و گازهای تشکیل شده در ژوراسیک و کرتاسه به طرف طاقدیسهای بالشی بزرگ در پلاتفورم خلیج فارس و عربستان گردیده است و بزرگترین میدان های نفتی خشکی (میدان گاوار) و فلات قاره (سافانیا) را در سنگ مخزن های آهکی و دولومیتی ژوراسیک و در بورگان و زبیر و رومیلا در سنگ ماسه ای کرتاسه را در روی زمین بوجود آورده است.

۴) بعد از حرکات کوهزائی آلپن پسین و بوجود آمدن طاقدیسهای بزرگ و نسبتاً پرشیب را در دامنه رشته جبال زاگرس، نفت و گاز تشکیل شده در سنگ مادر پابده و گورپی در زیر سنگ مخزن آهک آسماری در ناحیه فرورفتگی دزفول به طاقدیس های بزرگ دامنه جنوبی زاگرس مهاجرت نموده و ذخیره های بزرگی را به وجود آورده است.

حال اگر وضعیت زمین شناسی حوزه رسوبی بزرگ ناودیس خلیج فارس را با حوزه های رسوبی مشابه دنیا مقایسه کنیم دیده می شود که علت اینکه در حوزه های دیگر رسوبی چنین ذخایر عظیمی به وجود نیامده است، شرایط استثنائی است که در این منطقه وجود داشته است.

با توجه به جدول ذخیره میدان های نفتی منطقه پلاتفورمی بزرگ ناودیس خلیج فارس دیده میشود که فقط ۱۲ درصد ذخیره نفتی این منطقه در طاقدیس های تشکیل شده پس از کوهزائی آلپن در دامنه کوههای زاگرس شده است و بیش از ۸۸ درصد ذخیره نفتی منطقه در نواحی پلاتفورمی و طاقدیس های بالشی تشکیل شده در اثر حرکات نمکی تجمع پیدا کرده است و بزرگترین میدان های نفتی جهان در این منطقه کشف شده است.

درباره ذخایر گازی حوزه خلیج فارس مانند ذخایر نفتی، حرکات نمکی و قاره ای که از تریاس شروع شده و باعث بوجود آمدن پلاتفورم قطر فارس گردیده و باعث تشکیل طاقدیس های بالشی بسیار بزرگی در زیر این منطقه پلاتفورمی گردیده است و بیشترین گاز بوجود آمده در کل این منطقه در سنگ مادر پالئوزوئیک بطرف طاقدیس های بالشی مهاجرت اولیه و جانبی نموده و بزرگترین میدان های گازی زمین را در این ناحیه به وجود آورد مانند میدان گازی عظیم چند صد تریلیون پای مکعبی قطر ـ پارس.

اگر مقدار ذخایر گازی منطقه را بررسی نمائیم دیده می شود که حدود ۹۰ درصد ذخیره گازی این منطقه در قسمت پلاتفورمی و بالا آمده در اثر حرکات نمکی و قاره تشکیل شده است.